صدیقه بنازاده ماهانی، خدیجه حسین زاده
مکتب شهید سلیمانی، مکتبی برآمده از مکتب جامع محمدی و ترجمان روزامدی از اسلام ناب محمدی به تأسّی از مکتب امامین انقلاب است که پیش رانی ظهور و جامعۀ مطلوب مهدوی را با فرایندسازی شاخصه های مقاومت و تاب آوری به سوی انسجام ساختاری و تحول کارکردی پیش می برد؛ پژوهش حاضر می کوشد با هدف ارائه تصویری روشن از رابطۀ انتظار و مقاومت در مکتب شهید سلیمانی، با روش توصیفی تحلیلی و جمع آوری داده ها، به این پرسش پاسخ دهد. تحلیل آیات قرآنی ما را به این مهم رهنمون می سازد که این دو مؤلفه رابطه ای دوسویه دارند؛ زیرا مقاومت دارای عناصر بینشی، گرایشی و رفتاری مؤثر بر انتظار همچون توحید محوری، ولایت مداری، شهادت طلبی، استکبارستیزی، اقتدار و استقرار حکومت اسلامی است؛ همچنین انتظار عاملی مؤثر در ایجاد بینش اضطرار به وجود حجّت خدا، تثبیت گرایش عدالت خواهی و امید داشتن به نصرت الهی و استقرار رفتار مقاومتی مانند دفاع از مستضعفان و احیای حاکمیت دین است. با این دید می توان به افق جدیدی از وحدت جهان بشری، آزادی بشریت از هر نوع بندگی، نفی همه جانبۀ طاغوت، حیات طیّبه و احیای تمدن نوین اسلامی دست یافت.
مقدمه
همواره در تاریخ، میان دو جبهه حق و باطل ستیز و تقابل بوده است. هر کدام از این دو جبهه نیز دارای اهداف و آرمان هایی بوده و هستندکه یکی به حکم غرایز و خواهش های نفسانی عمل می کند و دیگری به حکم عقل و فطرت بر شریعت عمل می کند؛ اما هر دو به دنبال سیطرۀ جهانی و جاودانگی هستند (مطهری،1370، ص 137). هدف خالق هستی از آفرینش نظام هستی، عبودیت و ربوبیت ذاتی خداست؛ از این رو آموزه ها و دستورهای صادر شده از شارع مقدس بر مبانی، اصول و در هم تنیدگی خاصی مبتنی هستند؛ زیرا انتظار بستر و جوهرۀ اصلی مقاومت را مهیا می کنند و مقاومت هم نوعی کنش و وظیفه اساسیِ منتظران و زمینه ساز حکومت مهدوی در دوره انتظار است.
از سویی، انتظار و مقاومت در این مکتب، جایگاه والایی در بنیان مدینه فاضله و تمدن نوین اسلامی دارد (شیرازی، 1399، ص 10).
پیشینه پژوهش
مطابق بررسی ها، اثری هم عنوان یا هم مضمون با نوشتار حاضر یافت نشد؛ اما در ضمن برخی آثار به این موضوع پرداخته شده است. کتاب انتظار عامل مقاومت و حرکت به قلم آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی (صافی گلپایگانی، 1365) و مقاله «تبیین گفتمان انتظار در مهندسی فرهنگ مقاومت» به قلم آقایان امیر محسن عرفان و محمد علی فلاح تنها به تبیین تأثیر انتظار بر مقاومت پرداخته اند (عرفان و فلاح، 1393). در مقاله «راهبردهای مقاومت در دوره انتظار از منظر قرآن» نویسنده به تبیین تأثیرات مقاومت بر انتظار می پردازد؛ ولی از تأثیرات انتظار بر مقاومت سخنی به میان نیاورده است (سحر خوان، 1399). از سویی هرچند محمدعلی اصفهانی و علی شیرازی به ترتیب در مقالۀ «اصول و مبانی قرآنی مکتب شهید سلیمانی» (اصفهانی، 1399) و کتاب شاخص های مکتب شهید سلیمانی (شیرازی، 1399) قلم زده اند؛ اما در این آثار رابطۀ مقاومت و انتظار در مکتب شهید سلیمانی تبیین نشده است. نوآوری این پژوهش، تحلیل رابطۀ دو سویه انتظار و مقاومت در مکتب شهید سلیمانی و تحلیل قرآنی آن است.
1. مفهوم شناسی
«انتظار»، «مقاومت اسلامی» و «مکتب شهید سلیمانی» از جمله مفاهیمی است که پیش از پرداختن به اصل بحث باید تبیین شوند.
1-1. انتظار
انتظار در لغت از ریشه «نَظَرَ» به معنای «چشم به راه بودن همراه با نگرانی و چشم داشتن» است و تفاوتی ندارد مصدر متعدی یا اسم مصدر باشد (جوهری، 1376، ج2، ص 380؛ زبیدی، 1428ق، ج7، ص 539؛ معین، 1381، ج1، ص 364؛ دهخدا، 1373، ج7، ص 294)؛ همچنین واژۀ انتظار و مشتق های آن در 7 آیه از قرآن کریم به کار رفته است (ر.ک: سجده، 3؛ ص، 15؛ فاطر، 43؛ انبیا، 105؛ قصص، 5؛ نور، 55؛ اعراف، 71) که همگی به معنای لغوی این واژه ناظر است و ارتباطی با «انتظار مصطلح» ندارد (سلیمیان، 1392). درباره معنای اصطلاحی «انتظار» دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. «انتظار» در اصطلاح روایی عاملی مخرّب و خمود نیست؛ بلکه عاملی حرکت آفرین است (نعمایی، 1397، ص 194؛ ابن بابویه، 1362، ص 479؛ مجلسی، 1397، ج52، ص 122). از دیدگاه امام خمینی(ره) «انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و باید قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور - ان شاءالله- تهیه شود» (امام خمینی، ۱۳۶۹، ص ۱۹۶). در بیان رهبری انقلاب اسلامی، آیت الله خامنه ای نیز «انتظار» به معنای قانع نشدن، قبول نکردن وضع موجودِ زندگی انسان و تلاش برای رسیدن به وضع مطلوب است که به طور مسلّم این وضع مطلوب با دست قدرتمند ولیّ خدا، حضرت حجت بن الحسن(ع) تحقق پیدا خواهد کرد (خامنه ای، 27 /05 /1387)؛ بنابراین انتظار همان چشم داشتن و امیدی است که مردم در مورد ظهور منجی و مصلح و حاکم عادل مطلق عالم بشریت، در اذهان و رفتارهای خود برای تغییر وضع کنونی و ثبات وضع مطلوب دارند.
1-2. مقاومت اسلامی
مقاومت واژه ای عربی، از فعل ثلاثی مجرد «ق و م» بر وزن مفاعله و به معنای «با هم از جا بلند شدن»، «با کسی ضدیت کردن» و نیز «ایستادگی و پایداری کردن» است(ابن منظور، 1414ق، ج2، ص 499؛ دهخدا، 1373، ج13، ص 18811). فعل این واژه در عربی تنها در باب مفاعله کاربرد دارد؛ زیرا مقاومت، زمانی به کار می رود که یک طرف به دلایلی بر طرف دیگر غالب شود و طرف مقابل می بایست در برابر آن از خود پایداری نشان دهد (کیانی و میرقادری،1390، ص 71). اینکه مقاومت تنها به رویارویی در میدان جنگ محدود باشد، از معنای واژه قابلِ استفاده نیست؛ بلکه هر نوع مقاومت در برابر عوامل برهم زنندۀ تعادل و توازن را شامل می شود. واژۀ مقاومت در قرآن به صراحت نیامده است؛ اما واژگان مترادف آن بارها بیان شده است. قرآن در تبیین فرهنگ مقاومت، از مباحث گوناگون و عینی، مثل واژه های استقامت (شورا، 15؛ هود، 112)، صبر (آل عمران، 200) و ثبات قدم داشتن (بقره،250؛ آل عمران، 147 و انفال، 11 و 45) استفاده کرده است. در واقع واژۀ مقاومت جانشین یا دست کم همنشین واژه جهاد است و این همنشینی را از آیه «فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَجاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً کبِیراً» (فرقان، 52) می توان فهمید (ابن عاشور، 1420 ق، ج1، ص 73؛ طبرسی، 1372، ج7، ص 273). این آیه بر مقاومت در عرصه فرهنگ دلالت دارد (یوسفی مقدم، 1399، ص 62).
مقاومت در کلام رهبری معظم نیز این گونه تعریف شده است: «مقاومت، یعنی اینکه اگر انسان یک راهی را حق بداند، آن را انتخاب کند و در این راه شروع به حرکت کند؛ به طوری که موانع نتواند او را از حرکت در این راه منصرف کند و او را متوقّف کند» (خامنه ای، 14 /03 /1398). این تفکر بر اساس نظریه امام خمینی (ره) و از تجربیات بعد از انقلاب و در طول تاریخ انقلاب اسلامی است که با مشارکت مردم در همه صحنه ها به منصه ظهور رسانده شد (اسدی و رجبی، 1396، ص 101)؛ پس مقاومت اسلامی، مجموعه ای از باورها و اندیشه ها و مدل های رفتاری مبتنی بر پایداری در برابر دشمنی ها و تجاوزگری های نظام سلطه، در همۀ شئون و عرصه های حیاتی انسان هاست که موجب بر افراشته شدن پرچم اصلاح و هدایت تشریعی انسان ها می شود و این امر تا قیام مصلح جهانی ادامه خواهد داشت.
1-3. مکتب شهید سلیمانی
برای تبیین مکتب شهید سلیمانی می بایست نخست آگاهی مختصر و مفیدی درباره مفهوم واژه مکتب داشت. واژه مکتب[1] به معنای مصدر میمی (کتابت و نوشتن)، اسم زمان (زمان نوشتن) و اسم مکان (مکان نوشتن) به کار می رود. در زبان عربی و فارسی، مکتب بیشتر به معنای اسم مکان (مکان نگارش و آموزش علم) به کار رفته است (هدایتی، 1393، ص 1)؛ ولی در اصطلاح عبارت است از یک طرح جامع و منسجم که می خواهد بر جهان بینی و دستور عمل هایی که ارائه می نماید، بشر را به کمال و هدف نهایی راهنمایی کند. در واقع مکتب مجموعه جهان بینی و ایدئولوژی یک انسان است (دانشمندی، 1399، ص 51).
به عبارتی مکتب و ایدئولوژی «یک تئوری کلی، یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم [است] که هدف اصلی، کمال انسان و تأمین سعادت همگانی است و در آن، خطوط اصلی و روش ها، بایدها و نبایدها، خوب ها و بدها، هدف ها و وسیله ها، نیازها و دردها و درمان ها، مسئولیت ها و تکلیف ها مشخص شده باشد و منبع الهام تکلیف ها و مسئولیت ها برای همه افراد بوده باشد» (مطهری، 1377، ج ۲، ص 55). تعریف مختار از مکتب در این پژوهش، تعریف شهید مطهری است؛ زیرا هدف در نوشتار حاضر، تبیین «هست و نیست ها» و «باید و نبایدها»ی مکتب حاج قاسم در ارتباط دو سویه انتظار و مقاومت است. از دیدگاه رهبر انقلاب داشتن مکتب از الزامات هر تمدنی است؛ زیرا هیچ ملتی نمی تواند بدون یک فکر و ایدئولوژی مکتب تمدن سازی کند» (خامنه ای، 23 /07 /1391). بعد از شهادت حاج قاسم سلیمانی، یکی از مطالبات امام جامعه این بود که ما به حاج قاسم سلیمانی، به چشم مکتب نگاه کنیم (خامنه ای، 27 /10 /1398). مکتب حاج قاسم، دارای سه بعد معنویت (اخلاص)، عقلانیت (تدبیر) و عدالت است و همواره با سیاست درهم تنیده شده و نگاه حاکم برآن، بین المللی و جهانی است. این مکتب پاسدار ارزش های اسلامی و انسانی است (خانی و محمدی و همکاران، 1399، ص 10)؛ بنابراین منظور از مکتب شهید سلیمانی، مجموعه ای از اعتقادات محکم و منسجم، رفتارهای مرتبط و نمودهای برخاسته از اعتقادات، خلقیات و رفتار ایشان است؛ به گونه ای که از وی شخصیتی الگو و جامع ارائه می دهد که خروجی مکتب اهل بیت(ع) است.
2. تحلیل قرآنی تأثیر مقاومت بر انتظار در مکتب شهید سلیمانی
فرهنگ مقاومت در آیات قرآن دارای عناصر بینشی، گرایشی و رفتاری متعدد و تأثیرگذار بر فرهنگ انتظار است که در ادامه به تفصیل به بررسی آن می پردازیم:
2-1. تحلیل قرآنی تأثیر عناصر بینشی مقاومت بر انتظار
عنصر بینشی همان ایدئولوژی و شناخت هایی است که نقش زیر بنا و شالودۀ اصلی هر فرهنگی را بر عهده می گیرد. خدامحوری و ولایت پذیری نیز از جمله مهم ترین عناصر تأثیرگذار بینشی مقاومت بر انتظار است که به بررسی آنها خواهیم پرداخت:
2-1-1. تحلیل قرآنی تأثیر توحیدمحوری بر انتظار
خدامحوری و بالاترین مرتبه آن، یعنی اخلاص، بزرگ ترین مؤلفۀ مکتب حاج قاسم است. در آیات قرآن نیز توحیدمحوری یکی از عناصر بینشی مهم مقاومت اسلامی معرفی شده است. خداوند متعال در آیۀ زیر با اشاره به رابطۀ میان استقامت و خدامحوری، این گونه به پیامبر اکرم| امر کرده است: «فَلِذلِک فَادْعُ وَاستَقِمْ کما أُمرْتَ وَلا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کتابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَکمُ اللَّهُ رَبنا وَرَبکم؛ پس به سوی همان (شریعت، مردم را) دعوت کن و همان گونه که مأموری پایداری نما، و از هوا و هوس های آنان (کفّار و مشرکان) پیروی مکن، و بگو: به هر کتابی که خدا فرو فرستاده ایمان آوردم و مأمورم که میان شما عادلانه رفتار کنم؛ خداوند پروردگار ما و شماست» (شوری، 15). رابطۀ میان استقامت و خدامحوری در این آیه، به این شکل است که پس از امر پیامبر| به استقامت، اشاره می کند که پروردگار همه مردم یکی است و غیر از «الله» تعالی، مردم ارباب دیگری ندارند تا هر کسی به رب خود بپیوندد و بر سر ارباب خود نزاع کنند؛ بلکه ربّ همه و صاحب همه شریعت ها یکی است و همه بندگان مملوک یک پروردگار هستند و تنها یک خداست که همه را تدبیر می کند (طباطبایی،1390، ج18، ص 33)؛ پس مهم ترین مؤلفۀ فرهنگ جهادی، بینش توحیدی است که نقش بسزایی در تقویت مقاومت اسلامی دارد.
خدامحوری، اصل همۀ علوم، سرّ معارف دینی، مایۀ دین، بنیان مسلمانی و تمایزبخش دوست از دشمن است و هر طاعتی بدون توحید، بی ارزش و سرانجام آن تاریکی است. انسان موحد، همیشه خود را در محضر خداوند می بیند؛ از این رو در برابر مشکلات و ناراحتی ها خود را نباخته و همانند امام حسین(ع) در سخت ترین مشکلات استقامت می ورزد (محمدی، 1399، ص 96). البته توحید محوری، تنها اعتقاد به خدا نیست؛ بلکه توحید مطابق آیۀ «تَعالَوْا إِلی کلِمَةٍ سواءٍ بینَنا وَ بَینَکمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَلا نُشْرِک بِهِ شیئاً» (آل عمران، 64) عبارت است از اعتقاد به خدا و کفر به طاغوت؛ عبودیت خدا و عدم عبودیت غیر خدا. با توجه به اینکه عبارت «وَلا نشْرِک بِهِ شَیئاً» دلالت بر این دارد که پیروی از انسان ها، عادات و نظام های اجتماعی بی دلیل، بدون اینکه به ارادۀ الهی منتهی شود، شرک است (خامنه ای، 23 /8 /1391). شهید سلیمانی بر این باور بود که هرکسی از خدا ترسید، خدا همه چیز را از او می ترساند و هر کسی از خدا نترسید، خدا او را از همه چیز می ترساند.
به باور ایشان اخلاص مسئولان باید به مثابه اخلاصی باشد که پدر و مادر نسبت به فرزندشان دارند. اخلاص باید در بیان، عمل و فکر تجلی کند. شهید سلیمانی به سنت الهی باور داشت و عبدخالص خدا بود؛ به عبارتی درجۀ خداباوری در ایشان به درجۀ اخلاص رسیده بود: «از همه بالاتر، اخلاص او بود؛ این ابزار شجاعت و تدبیر را برای خدا خرج می کرد، اهل تظاهر و ریا و مانند اینها نبود، اخلاص خیلی مهم است و ما باید در خودمان اخلاص را تمرین کنیم» (خامنه ای، 18 /10 /1398). نماز شب حاج قاسم صحنه عشق بازی با خدا بود و شوق وصل الهی در شهید سلیمانی موج می زد؛ به گونه ای در مکتوبات ایشان آمده است: «خداوندا مرا بپذیر، عاشق دیدارتم؛ همان دیداری که موسی را ناتوان از ایستادن و نفس کشیدن نمود. خداوندا مرا پاکیزه بپذیر». او با این اعتقاد در وصیت نامه خود نوشت: «شهادت می دهم که قیامت حق است، قرآن حق است، بهشت و جهنّم حق است، سؤال و جواب حق است؛ معاد، عدل، امامت، نبوت حق است» (ر.ک: وصیت نامه شهید سلیمانی).
عنصر خدامحوری، راز آرامش در چشمان، سکینه و طمأنینۀ قلبی و محبوبیت وی بود. از سویی اعتقاد به مهدویت و انتظار به معنای واقعی آن از توحید ریشه می گیرد و اولین نتیجۀ انتظار و مقاومت، توحید و مبارزه با شرک است؛ زیرا معتقدان به مهدویت نه تنها خود هر روز بر معرفت توحیدی شان می افزایند؛ بلکه دیگران را نیز به توحید فرا می خوانند و با مظاهر شرک مبارزه می کنند (جعفری، 1397، ص 10)؛ بنابراین ایمان به خدا و کفر به طاغوت که نقطۀ کانونی همه ادیان الهی و از عناصر بینشی مقاومت هستند، تأثیر بسزایی در نهادینه سازی مقاومت در انتظار دارند؛ چون ربّ بودن الله دلالت بر این دارد که الله منبع جوشان همه قدرت های هستی است و منتظران واقعی با تکیه بر این قدرت لایتناهی مصیبت های این راه را طی می کنند. امامین انقلاب و شاگرد شایسته ایشان با همین نظریه (خداباوری توأم با اخلاص)، توانستند خوانش جدیدی از مکتب اسلام و انتظار و مقاومت اسلامی ارائه دهند. مطابق آیاتی از قرآن کریم (قصص، 4؛ نور، 55؛ توبه، 32 و 33؛ غافر، 51 و...)، عامل موفقیت جریان مقاومت و پیروزی منتظران نیز همین دو عامل، یعنی خدا باوری و بندگی خداست.
2-1-2. تحلیل قرآنی تأثیر ولایت مداری بر انتظار
ولایت مداری و باور به ولایت فقیه از مقومات بینشی مقاومت در عصر انتظار است. باور به حاکمیت ولایت فقیه در عصر غیبت و درنتیجه تلاش برای تحقق چنین حاکمیتی، عامل اصلی مقاومت در برابر طاغوت و زمینه سازی ظهور می شود (سحر خوان، 1399، ص 174)؛ از این رو قرآن کریم می فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا و پیامبر خدا و اولو الأمر [اوصیای پیامبر] اطاعت کنید» (نساء، 59). در آیه وجوب اطاعت از رسول منوط به اذن خدا شده و اطاعت اولی الأمر نیز در آرا و اقوال همچون اطاعت از رسول بر مردم واجب شده است (طباطبایی،1390، ج4، ص 391). می توان اذعان کرد که در مکتب سلیمانی ولایت مداری از اصلی ترین اصول بینشی است؛ زیرا که ایشان باور داشتند مواضع رهبری حکمِ «الله» است (جلالیان، 1399، ص 18). این بینش در گوشه گوشه زندگی پر بار و سطر سطر وصیت نامۀ پر از حکمت ایشان مشهود است. آنجا که برادران و خواهران ایرانی خود را به مراقبت از اصل ولایت فقیه فرا می خواند و این اصل را جزئی از مقدسات می داند. یا خطاب به مردم دیارش کرمان، خواسته قلبی اش را ولایت مداری تا آخر مردم می داند و دوست دارد مردمان دیارش بر حول و محور این ولایت که همان ولایت علی بن ابیطالب(ع) و خیمۀ اهل بیت(ع) است، بگردند. یا آنجا که خطاب به سیاست مداران کشور، نصیحت ها و منویات رهبری را نسخه درمان مشکلات جامعه می داند و اعتقاد حقیقی و عملی به ولایت فقیه را بر همه مسئولان لازم می داند و خطاب به نیروهای مسلح ولایت مداری را شرط خلل ناپذیر و اساس بقای نیروهای مسلح ایران می داند؛ اما آنجایی که با لحنی سرشار از ادب و معرفت خود را سرباز در میدان معرفی می کند، از برج دیده بانی به عالمان و مراجع معظم گزارش می دهد که این دوره با دوره های دیگر تفاوت دارد. قصد خناسان و مستکبران، الحادگری محض و انحراف عمیق و برگشت ناپذیر است. او تنها صراط نجات را حمایت بی قید و شرط از انقلاب و ولایت فقیه می داند (ر.ک: وصیت نامه شهید سلیمانی).
از سویی ولایت مداری از مهم ترین عناصر نقش آفرین در تقویت مقاومت اسلامی است که از نبوت آغاز شده و در ادامه به امامت رسیده و به ولایت فقیه ختم می شود (محمدی، 1399، ص 97). در مکتب شهید سلیمانی که همچون دانشگاهی است که همگان باید در آن زانوی تلمذ بر زمین بزنند (غلامرضایی، 1398، ص 52)، ولایت پذیری در عصر غیبت ولی خدا، همان نخ تسبیحی است که آحاد مردم را از هر طیف و گروهی جمع می کند. ایشان تبعیت از فرمان های رهبری معظم انقلاب را از شئون عاقبت بخیری می داند و می فرماید: «والله والله والله از مهم ترین شئون عاقبت بخیری رابطۀ قلبی، دلی و حقیقی ما با این حکیمی است که امروز سکان انقلاب را در دست دارد» (https: / /www. mizan. news /fa /news /584360)؛ پس در این مکتب ولیّ فقیه جامع الشرائط با بصیرت بخشی و تصمیم های کلان مبتنی بر اصول اسلامی، نظام اسلامی را از خطرها مصون می دارد و با ایجاد انگیزۀ مقاومت در برابر ظالمان عالم، در عصر انتظار، فرهنگ انتظار را در جامعه اسلامی نهادینه سازی می کند.
3. تحلیل قرآنی تأثیر عناصر گرایشی مقاومت بر انتظار
برای ایجاد فرهنگی شایسته در جامعه، شناخت و بینش به تنهایی کافی نیست و افزون برآن، به نیروهای دیگری هم نیاز است و آن نیروها همان عناصر احساسی ، عاطفی و گرایشی هستند که نقش بسزایی در تثبیت تحولات شناختی دارند و عامل های مهمی در تثبیت فرهنگ مقاومت هستند. عناصر شهادت طلبی، استکبارستیزی و عزت طلبی از جمله مهم ترین عناصر تأثیرگذار گرایشی مقاومت بر انتظار در مکتب شهید سلیمانی است که در ادامه به آنها پرداخته می شود:
3-1. تحلیل قرآنی تأثیر شهادت طلبی بر انتظار
شهادت طلبی شامل باور به معاد، اعتقاد راسخ به حق بودن راه اسلام ناب محمدی|، ایستادگی در مقابل دشمن، ایثار و فدارکاری برای حفظ انقلاب و اسلام است (درزی کلایی و آقاحسینی، 1391، ص 99). خداوند در قرآن کریم شهادت در راه خدا را چنین ترسیم می کند: «وَلا تَقُولُوا لِمَنْ یقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَلکنْ لا تَشْعُرُونَ؛ و کسانی را که در راه خدا کشته می شوند، مرده نخوانید؛ بلکه زنده اند، ولی شما نمی دانید» (بقره، 154). تصویرگری این آیه و آیات دیگر قرآنی از مسئله شهادت، عامل بسیار مهمی در مبارزۀ حق در برابر باطل وارد میدان ساخته است که کاربرد آن از هر سلاحی بیشتر است و خطرناک ترین سلاح های عصر و زمان ما را در هم می شکند (مکارم شیرازی، 1382، ج1، ص 521). آیه هایی از قرآن، نشان ارزشی بودن وجود روحیه شهادت طلبی و فرهنگ آن در افراد و جامعه اسلامی است (بقره، 207؛ صف، 10 -12؛ توبه، 24). برای نمونه خداوند متعال می فرماید: «منَ الْمؤمنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَمنْهُمْ منْ ینْتَظِرُ وَما بَدَّلُوا تَبْدیلاً ؛ در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بسته اند صادقانه ایستاده اند. بعضی پیمان خود را به آخر بردند (و شهید شدند) و بعضی دیگر در انتظار هستند و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود نداده اند» (احزاب، 23). در این آیه کار دو گروه از مؤمنان ارج نهاده شده است.
گروه اول مؤمنانی هستند که در پی عهدی که با خدا و رسولش در دفاع از دین او و پشت نکردن به دشمن تا سرحد جان بسته بودند، تا پای جان ایستادگی کردند و پیمان خویش را با شهادت به پایان بردند و صداقت خود را بدین گونه به اثبات رساندند. گروه دوم مؤمنانی هستند که در عهدِ خویش، هیچ گاه سست نشدند؛ بلکه برای اثبات صداقت خویش، منتظر شهادت و پیوستن به برادران شهید خود هستند و می خواهند پیمانشان را با خون خود امضا کنند. این کار آنان جز شهادت طلبی تفسیر دیگری را بر نمی تابد؛ ستایش و تمجید خداوند از کار آنان نیز ثابت کنندۀ ارزشی بودن این روحیه و مرضی خدا بودن کار آنان است (مکارم، 1382، ج17، ص 245).
امام خمینی (ره) شهادت را حرکتی رو به پیروزی و مایۀ سعادت می داند (امام خمینی، 1368، ج17، ص 36). مقام معظم رهبری نیز شهادت را نقطۀ مقابل فرهنگ فردگرایی غربی می داند؛ «زیرا انسان در فرهنگ فردگرایی غرب، همه چیز را برای خود می خواهد و با محاسبۀ شخصی می سنجند؛ اما در فرهنگ شهادت مایه گذاشتن از خود برای سرنوشت جامعه و برای سرنوشت مردم است. با عمومی شدن فرهنگ شهادت هرگز کشور متوقّف نخواهد شد؛ به عقب بر نخواهد گشت و پیش خواهد رفت (خامنه ای، 27 /11 /1393)؛ از این رو در مکتب شهید سلیمانی یکی از عناصر گرایشی مقاومت ، شهادت طلبی به معنای واقعی آن است. ایشان شهادت طلبی را امری آگاهانه، اختیاری و خودجوش در راه مقدس دانسته و تنها یک حرکت نمادین و شعاری نمی داند. ایشان راز شهید شدن را در شهید بودن و شهید زیستن می داند.
بنابراین در مکتب اسلام، شهادت طلبی در بطن خود اسطوره یابی، الگوسازی درون متنی و فرامتنی را دارد و موجبات ایجاد موج اسلام گرایی و آزادی خواهی را در جهان فراهم کرده و می تواند روح مرده و خستۀ بسیاری از مردم و کشورهای جهان را بیدار و با ایجاد رابطۀ ذهنی قوی در میان آنها، به تعاملی مستحکم تبدیل گرداند و مستضعفان را در مقابله با مستکبران یاری کند (درزی کلایی و آقاحسینی، 1391، ص 104)؛ از این رو در مکتب شهید سلیمانی، شهادت طلبی نقش گرایشی در پایداری و مقاومت دارد و چنین گرایشی، یعنی اکتفا نکردن به واقعیت های موجود، حرکت و تکاپو در اصلاح جامعه و آیندۀ روشن از شاخصه های انتظاراست (عرفان و فلاح، 1393، ص 11).
3-2. تحلیل قرآنی تأثیر استکبارستیزی بر انتظار
استکبارستیزی مؤلفه ای قرآنی (ر.ک: قصص، 5؛ حج، 4؛ نسا، 76؛ فصلت، 43) و از مهم ترین اهداف رسالت انبیا و جزئی از حقایق دین مبین اسلام است؛ زیرا آموزه های توحیدی قرآن به هیچ وجه با استکبار و خودکامگی سازگار نیست. در جهان امروز استکبار جهانی با تفکر و روحیه استکباریِ خود با حمله و غارت ملت ها، تفرقه افکنی، دروغ پراکنی، توسعه بی بند و باری، گمراهی جوامع بشری، منفعت طلب و غیره اهداف خود را دنبال می کند (گودرزی و همکاران، 1396، ص 334). خداوند نیز در قرآن کریم نفی هر گونۀ سلطه کافران بر مسلمانان و جامعه انسانی را رد می کند: «وَلَنْ یجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً»؛ و هرگز خداوند را برای کافران راه تسلّطی (در حجت و برهان) بر مؤمنان قرار نخواهد داد» (نساء، 141)؛ در گام بعدی، ایستادگی در برابر مستکبران را امر می کند و هر نوع تجاوزگری و استکبار را ممنوع می کند: «وَقاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یقاتِلُونَکمْ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»؛ و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند، بجنگید و (وقت جنگ از حدود شرعی و قوانین عقلایی جنگ) تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد» (بقره، 190) تا آن جامعه فاضله و آرمانی محقق گردد.
استکبارستیزی در مکتب شهید سلیمانی، عنصری تعطیل ناپذیر بوده و همچنان مانده است. ایشان قبل از شهادت در مبارزه با طاغوتیان و اشرار داخلی و خارجی بود و خود و همرزمانش را مرد در میدان می دانست و در آخر نیز «حتی با شهادتشان استکبار را شکست دادند؛ زیرا رئیس جمهورآمریکا اقرار می کند که با خرج دلارهای فراوان در عراق با بودن این سردار چیزی عایدش نشده است؛ به طوری که مجبور می شود شبانه از یک پایگاه آمریکایی در عراق دیدن کند. تشییع عجیب و فراموش نشدنی سردار، ژنرال های جنگ نرم استکبار را متحیّر کرد. این تشییع اوّلین سیلی سختی بود که توسط ملت به آمریکا زده شد و هیمنۀ استکباری جهانی شکسته شد» (خامنه ای، 26 /09 /1399).
از آنچه گفته شد می توان دریافت که در فرهنگ قرآن و مکتب اسلام استکبار ستیزی و نفی هر گونه تسلط طاغوت، نوعی از مقاومت است و از سویی انتظار نگاه روشن و امیدوارانه به جامعه ای دارد که آرمانش رسیدن به مدینه فاضله مهدوی است (بالادستیان و همکاران، 1392، ص 20)؛ پس در مکتب شهید سلیمانی نیز استکبارستیزی، عنصری گرایشی است که هر نوع وادادگی و سازش با حکومت طاغوتی را مطرود می داند و این مقاومت موجب استقرار فرهنگ انتظار در سطوح مختلف جامعه می شود.
3-3. تحلیل قرآنی تأثیر عزّت طلبی بر انتظار
عزّت به معنای نیرومندی، نفوذناپذیری و پیروزی است (ابن منظور، 1414ق، ج5، ص 374). از آنجا که عزّت از آن خداست، هر کسی که در این مسیر گام بر می دارد، باید تنها از او طلب عزّت کرد: «مَن کانَ یرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعًا» (فاطر، 10)؛ و در آیه ای دیگر می فرماید: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِین» (منافقون، 8). بزرگ ترین عزّت همکاری و همیاری برای گسترش دعوت حق و ایستادگی در برابر باطل است (آل عمران، 26)؛ پس بدیهی است که عزّت زمانی محقق می شود که آنان در ایمانشان ثبات قدم داشته باشند و در برابر دشمنان ایستادگی کنند (سحرخوان، 1399، ص 181). در اسلام مقاومت علت عزّت و قدرت است. اسلام دینی نیست که بگوید اگر کسی به طرف راست چهره ات سیلی زد، طرف چپ را جلو ببر، و دینی نیست که بگوید کار خدا را به خدا و کار قیصر را به قیصر وا بگذار و دینی نیست که ایدۀ مقدّس اجتماعی نداشته باشد و یا کوشش در راه دفاع یا بسط آن ایده را لازم نشمارد. هیچ دینی به اندازۀ اسلام، امّت خویش را به سوی قوت نخوانده است (مطهری، 1381، صص 19 و 26). در منطق قرآن، عزّت واقعی متعلق به خداوند و به هر کسی است که در جبهۀ خدایی قرار می گیرد. در مصاف بین حق و باطل، بین جبهۀ خدا و جبهۀ شیطان، عزّت متعلق به کسانی است که در جبهۀ خدایی قرار می گیرند (خامنه ای، 14 /03 /1391).
یکی دیگر از مؤلفه های گرایشی مهم مقاومت در مکتب حاج قاسم، «عزّت طلبی» است. ایشان دربارۀ کسب عزّت، می فرماید: «شهدا، محور عزّت و کرامت همه ما هستند؛ نه برای امروز، بلکه برای همیشه. اینها به دریای واسعه خداوند سبحان اتصال یافته اند. آنها را در چشم، دل و زبان خود بزرگ ببینید؛ همان گونه که هستند. فرزندانتان را با نام آنها و تصاویر آنها آشنا کنید. به فرزندان شهدا که یتیمان همه شما هستند، به چشم ادب و احترام بنگرید. به همسران و پدران و مادران آنان احترام کنید» (ر.ک: وصیت نامۀ شهید سلیمانی)؛ پس در مکتب شهید سلیمانی عزّت طلبی، نقش تحریری در برانگیختن عواطفِ جمهور، جهت پذیرش اصلاحات و ساختارهای جدید منطبق با فطرت و شریعت دارد.
4. تحلیل قرآنی از تأثیر عناصر رفتاری مقاومت بر انتظار
مراد از عناصر رفتاری، حاصل اعمال ارادی و اختیاری هستند که با بینش و گرایش مبتنی بر اعتقادات و تمایلات فردی و مکتبی به بار می نشینند. از جمله مهم ترین عناصر رفتاری تأثیرگذار بر انتظار «استقرار حکومت اسلامی» و «اقتدار و توان مندسازی» است که در ادامه به بررسی آن خواهیم پرداخت:
4-1. تحلیل قرآنی تأثیر استقرار حکومت اسلامی بر انتظار
در قرآن کریم امت سازی و برپایی حکومت اسلامی از مهم ترین عناصر رفتاری مقاومت است. مفسران، حاکمیت در دین را با استناد به آیۀ «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکونَ فتْنَةٌ وَیکونَ الدِّینُ کلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یعْمَلُونَ بَصِیرٌ؛ و با آنها بجنگید تا هیچ نوع کفر و فساد و ناامنی باقی نماند و دین (رسمی فراگیر) یکسره از آن خدا باشد؛ پس اگر باز ایستند، خداوند به آنچه می کنند بیناست» (انفال، 39). مواردی همچون استقرار شریعت اسلام (طنطاوی، 1997 م، ج 6، ص 85)، استقرار اطاعت خدا و شرع (ابن عطیه، 1422ق، ج2، ص 531)؛ انقیاد و تسلیم مداوم برای خدا (جصاص، 1405ق، ج1، ص 325)؛ استقرار اسلام و اعتلای کلمة الله (ابن کثیر، 1419ق، ج1، ص 388) تفسیرکرده اند. این اهداف جز با تأسیس نظام و حکومت اسلامی محقق نمی شود (یوسفی مقدم، 1399، ص 65) و از سویی انتظار، یعنی آماده باش کامل در راستای تحقق حکومت اسلامی تحت فرماندهی امامی که هر لحظه ظهورش متوقع است. وقتی علی بن یقطین از امام کاظم (ع) علت محقق نشدن وعده های فرج را پرسید، امام چنین تبیین می کند که شیعه همواره باید در آمادگی مستمر باشد (کلینی، 1407ق، ص 369). در واقع یکی از دغدغه های اصلی شیعه، زمینه سازی حکومت اسلامی است و هدف از این دغدغه، نفی حاکمیت طاغوت و نهادینه سازی مقاومت است (عرفان و فلاح، 1393، ص 28). برخی از آنها بر این باورند که اسلام حق دارد مردم را از پرستش غیر خدا خارج و به پرستش خدای یگانه درآورد تا ربوبیت خدا اعلان و مردم را آزاد کنند؛ زیرا عبادت خدا جز با تشکیل نظام اسلامی، صورت واقعی نمی یابد (سید قطب، 1412ق، ج3، ص 1413).
در همین راستا، اعتقاد به «حاکمیت و استقرار حکومت اسلامی»، از عناصر رفتاری مهم مقاومت در مکتب حاج قاسم است. ایشان در وصیت نامه خود جمهوری اسلامی را مرکز استقرار اسلام و تشیّع می داند و مردم را توصیه به حفظ آن می کند و می فرمایند: «امروز قرارگاه حسین بن علی(ع)، ایران است. بدانید جمهوری اسلامی حرم است و این حرم اگر ماند، دیگر حرم ها می مانند. اگر دشمن، این حرم را از بین برد، حرمی باقی نمی ماند؛ نه حرم ابراهیمی و نه حرم محمدی|. ... اساس دشمنی جهان با جمهوری اسلامی، آتش زدن و ویران کردن این خیمه است. دور آن بچرخید. والله این خیمه اگر آسیب دید، بیت الله الحرام و مدینه حرم رسول الله و نجف، کربلا، کاظمین، سامرا و مشهد باقی نمی ماند» (نک: وصیت نامه شهید سلیمانی)؛ بنابراین استقرار حکومت اسلامی از اهداف و غایات رفتاری منتظران واقعی است. انقلاب اسلامی و دفاع مقدس از ارزش ها و مقدسات نمونه عینی و مقدمه سازی حکومت مهدوی و تمدن نوین اسلامی است.
4-2. تحلیل قرآنی تأثیر اقتدار و توانمند سازی بر انتظار
اقتدار، در شمار واژگان علوم سیاسی اجتماعی است و همان توانایی اعمال نفوذ در دیگران و نوعی از قدرت است. در قرآن کریم اقتدار، ضامن جلب امداد و نصرت الهی (انفال، 60) (حج، 40)، مایه ترس دشمنان و عامل حفظ استقلال، مانع وابستگی (نساء، 141) و ضامن ریشه کنی ظلم (حج، 41) است (محمودی خراسانی، 1389، صص 22-25). خداوند در قرآن به صراحت فرمان کسب قدرت و ابزار و لوازم آن را ابلاغ می کند و می فرماید: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ؛ هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها [دشمنان ]، آماده سازید!. ..» (انفال، 60) امر عامی است به مؤمنین که در قبال کفار به قدر تواناییشان به آن مقدار که احتیاج دارند (طباطبایی،1390، ج9، ص 114) و اعداد و آمادگیدر برابر کفار علی الطلاق است (فخر رازی، 1420ق، ج15، ص 499؛ آلوسی، 1415ق، ج5، ص 114) و این راه تا قیام منجی بشریت ادامه دارد، در هندسه معرفتی امام جامعه، اقتدار جز اعمال صالح بندگان است. «از این رو هر حرکت، اقدام و حرفی که در جهت وحدت، استقلال سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اقتدار امّت اسلامی عمل صالح است» (خامنه ای، 24 /08 /1398).
از سویی هم «اقتدار و توانمندسازی» یکی از عناصر رفتاری مقاومت در مؤلفه انتظار است؛ زیرا برای تأثیرگذاری جهان شمولی جامعه] لازم است که در عرصه های مختلف، توانمند باشد؛ حال آنکه اگر جامعه ضعیف و وابسته باشد، مجبور است برای حفظ موجودیت و منافع خود در مقابل خواست بیگانگان منفعل عمل کند و نمی تواند دستاوردهای اسلامی را پاس دارد و آنها را در سطح جهان تبلیغ کند (سحرخوان، 1399، ص 176). پس، امید و انتظار، انسان را در ادامۀ مقاومت در برابر سلطۀ شیطان صفتان و اضمحلال ایشان، تا رسیدن به وعدۀ الهی توانمند می سازد. پس انتظار، بدون استقامت همچون پوسته ای بدون مغز و قالبی بی محتواست، کسی که در مسیر انتظار مقاومت خود را از دست دهد، انتظار را نیز از دست داده است؛ از این رو جوهرۀ اصلی انتظار مقاومت است (فلاح، عرفان، 1393، ص 16).
در مکتب شهید سلیمانی «اقتدار و توانمندسازی»،یکی از عناصر رفتاری مقاومت بر انتظاراست؛ به طوری که سپاه پاسداران در بیانیۀ روز جهانی قدس، ایشان را ”شهید قدس“ و معمار توانمندسازی جبهه مقاومت، برای آزادی بیت المقدس و ملت مظلوم فلسطین و محو رژیم غاصب صهیونیستی از صفحه روزگار دانست (https: / /hmtn.ir /1399 /03 /1). هدف او در میدان های جنگ هشت سال دفاع مقدس، سوریه، عراق. لبنان و... جز اقتدار اسلام و ایران اسلامی نبود و مقاومت ایشان در همه سطوح نشان از آن دارد که اقتدار عنصری رفتاری در وجود منتظران واقعی است.
5. تحلیل قرآنی ازتأثیر انتظار بر مقاومت در مکتب شهید سلیمانی
از آنجا که هر فرهنگی بر سه نظام«شناخت ها و باورها»، «ارزش ها وگرایش ها» و «کردارها و رفتارها» مبتنی است (کاشفی، 1384، ص 27)؛ لازم است تأثیر انتظار بر نظام بینشی، گرایشی و رفتاری مقاومت در مکتب شهید سلیمانی با تحلیل قرآنی به تفصیل بررسی شود.
5-1. تحلیل قرآنی از تأثیرانتظار و ایجاد بینش مقاومت
نیاز و اضطرار به امام یکی از شاخصه های مهم بینشی در بحث انتظار است که شیعه برای تضمین ادامه و استمرار دقیق و درست راه انبیا، وجود امام معصوم را از ضروریات می داند و معتقد است که بر اساس حکمت متعالی و آیات قرآنی، زمین هیچ گاه از امام و حجت حق ولو در عصر غیبت خالی نمانده است. «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکلِّ قَوْمٍ هاد (رعد، 7) جز این نیست که تو فقط بیم دهنده ای (و معجزه دست خداست نه به اختیار تو و نه به انتخاب آنها) و برای هر گروهی (از جامعه بشری) راهنمایی هست (پیامبری یا امام و رهبری است)» و نیز بر اساس ادله روایی وجود امام معصوم در جامعه به منزله ی قلب و عقل عالم است (کلینی، 1407ق، ج1، صص 169 171) که خطاهای علمی و عملی افراد، در پرتو هدایت او اصلاح می شود (میرترابی، 1396، ص 31). نگاه عمیق رهبر جامعه اسلامی دلیلی بر این ادعاست «امروز بعد از آنکه بشریّت مکاتب و نحله های فکری گوناگون را تجربه کرده از کمونیسم تا دموکراسی غربی تا لیبرال دموکراسیِ رایج در دنیا؛ با این همه ادّعایی که اینها دارند احساس آسایش نمی کند؛ بشر با این همه پیشرفت های علمیِ حیرت آور که به کلّی وضع زندگی را در جهان تغییر داده، احساس خوشبختی نمی کند؛ بشریّت دچار فقر، بیماری، فحشا و گناه، بی عدالتی و نابرابری و شکاف طبقاتی بسیار وسیع است و قدرتها، از علم، کشفیّات طبیعت و از توانایی های استخراج شدۀ از طبیعت سوءاستفاده می کنند؛ اینها موجب شده است که انسان ها در همه جای دنیا احساس خستگی و احساس نیاز به یک دست نجات بخش کنند» (خامنه ای، 21 /01 /1399).
انتظار از باورهای اعتقادی عمیق در مکتب شیعه و یکی از شروط پذیرش اعمال (نعمانی، 1397، ص 200) در روایات یاد شده است. این باور از آنجا که با نیاز و اضطرار به حجت حق، عجین است؛ عاملی برای ایجاد بینش مقاومت است؛ زیرا اضطرار به حجت یعنی احساس نیاز عمیق و مستمر به حجت خدا بر روی زمین که از باورهای عمیق در حوزه کلامی شیعی است (میرترابی و بهروزی لک، 1396، ص 23) و التزام و رسیدن به این احساس، نیازمند بلوغ و درک بشر نسبت به ضرورت وجود حجت خدا و لزوم برپایی حکومت عدل و عدالت بر زمین است (میرترابی و بهروزی لک، 1396، ص 28) و نیازمند بصیرت و معرفت قلبی به آرمان های موعود است (عرفان و فلاح، 1393، ص 17).
در مکتب شهید سلیمانی نیز "نیاز و اضطرار به حجت"، عنصر بینشی موثری در ایستادگی کردن در برابر انواع مکاتب (غربی، سلفی، تکفیری و...) و سلاطین جور و ستم است و موجب تقویت انگیزه مقاومت در درون دلهاو تحرک و نشاط در همه عرصه های سیاسی و اقتصادی و فرهنگی می شود. سلوک فردی، اجتماعی و مجاهدت های حاج قاسم در تدوین یک نظام سیاسی و ساخت تمدن نوین اسلامی است. این زمینه سازی ها کمک می کند تا بسترسازی برای ظهور سرعت گیرد http: / /shabestan.ir /detail /News /1010744)).
در واقع این احساس نیاز، عاملی است در ایجاد انگیزۀ مقاومت در برابر مستکبران جهانی، این همان ارتباط دو سویه انتظار و مقاومت است، چون امید همۀ جریان ها و منابع قدرت در عالم بریده شده و به منبع اصلی معطوف می شود.
5-2. تحلیل قرآنی از تأثیر انتظار و تثبیت گرایش مقاومت
انتظار، علاوه برآنکه عامل شناختی در ایجاد انگیزه فرهنگ مقاومت دارد، نقش بسزایی نیز در تثبیت گرایشات مقاومت دارد؛ زیرا عوامل گرایشی مثل عدالت خواهی، امید به نصرت الهی و آمادگی همه جانبه از لوازم اصلی در تثبیت گرایش به مقاومت در آحاد جامعه است.
5-2-1. تأثیر عدالت خواهی برمقاومت
در قرآن ذیل آیۀ «لِأَعْدِلَ بَینَکمُ (شوری، 15)» عدالت خواهی نوعی از اراده الهی در برانگیختن مکاتب الهی است؛ زیرا بر طبق آیه پیامبر مأمور است که بین مردم عادلانه رفتار کند (قرائتی، 1388، ج8، ص 386). دوره انتظار نیز، سد راهی در برابر نابرابری هاست. «قُلْ أَمَرَ رَبی بالْقِسْط؛ بگو: پروردگارم به قسط و عدل فرمان داده است» (اعراف، 29). میل به عدالت از اولین گرایشات فطری انسان است و تنفّر از ظلم و بی عدالتی نیز در نهاد انسان قرار داده شده، پس شاید بتوان ادعا کرد یکی از مهم ترین علل به وجود آمدن بیشتر انقلاب ها در جهان بی عدالتی اجتماعی است (مکارم شیرازی، 1382، ج 23، ص 371). خداوند در آیه 15 سوره شوری، مقاومت «فاسْتَقِمْ کما أُمرْتَ: همان گونه که مأموری پایداری نما» و عدالت خواهی «لِأَعْدِلَ بَینَکمُ: مأمورم که میان شما عادلانه رفتار کنم» را از وظایف انبیاء می داند و رهبرمعظم انقلاب، ادامه حرکت در مسیر حق را منوط به عدالت خواهی دانسته «تکیه ی بر عدالت، اساسی ترین و محوری ترین اصل یک حرکت الهی است؛ ادامه ی کار همه ی انبیا و مصلحان بزرگ تاریخ است» (خامنه ای،12 /05 /1384).
پس عدالت، یکی از کارکردهای انتظاراست و انتظار نیز خاستگاه مفهوم عدالت در جامعه منتظران است؛ زیرا از طرفی جزء اهداف نهضت جهانی منجی بوده و از طرف دیگر نقش عدالت در سازماندهی جامعه اعم از جامعه منتظِر و منتظَر، نقش اساسی و بی بدیل است (https: / /rasekhoon.net /article /show). در روایتی که از زمان تولد حضرت مهدی(عج) نقل شده بر این امر تأکید شده، که حضرت وقتی متولد شد، دست به دعا برداشته و از خداوند چنین مسئلت کرد: «اللهم أنجز لی ما وعدتَنی، وأتمم لی أمری وثبّت وطائی، واملأ الارضَ لی عدلاً وقسطاً (ابن بابویه، 1395، ج2، ص 428)؛ خداوندا آنچه را که به من وعده دادی محقق ساز و امر (حکومت عدالت گستر جهانی) مرا به کمال رسان و گام های مرا استوار بدار و زمین را به وسیله ی من از عدل و داد پر ساز».
در مکتب شهید سلیمانی، «عدالت خواهی» یکی از شاخصه های انتظار، تأثیرگذار در مقاومت است و ایشان در این زمینه می فرمایند: «از مشخصه های مهم اسلام ناب، در نظریه رهبری ظلم ستیزی، عدالت خواهی، دفاع از مظلومان، امیدبخشی، از بین بردن ترس و جهل از جامعه است» (https: / /www.irna.ir /news /84174615)؛ عدالت خواهی مشخصه مهم و عنصری است که در معنویت و عقلانیت تنیده شده «اگر عدالت از عقلانیت و معنویت جدا شد، دیگر عدالتی که شما دنبالش هستید، نخواهد بود؛ اصلا عدالت نخواهد بود» (خامنه ای 08 /06 /1384). عدالت خواهی در این مکتب، به همراه معنویت و عقلانیت است. شاید آنجا که در کاخ کرملین نماز ظهرش را با صلابت و غرق در معنویت خواند. اراده اش همین بود که به ایادی کفر بفهاند این نتیجه عدالت خواهی و خدا باوری است (شیرازی، 1399، ص 27).
بنابراین در عدالت خواهی توامان با عقلانیت و معنویت در منتظران واقعی موجب گرایش به اقامه قسط و عدل در جامعه، مبارزه با ظلم و ستم و بی عدالتی های پنهان در سطوح مختلف می شود این میل و گرایش موجب تثبیت مقاومت در هر مکتبی خواهد شد.
5-2-2. تأثیر امید به نصرت الهی بر مقاومت
انتظار با امید به نصرت الهی و آمادگی مستمر توام با صبر و بردباری، مقاومت را بین شیعیان نهادینه سازی و تثبیت می کند. خداوند نیز در آیۀ «لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّه (زمر، 53) از رحمت خداوند نومید نشوید» یأس از رحمت الهی را گناه کبیره و از آن نهی می کند و برخی این عمل را، حرام می دانند (قرائتی، 1388، ج8، ص 386). امید، بزرگترین قوّه محرّکه انسان است. امید به پیروزی، امید به پیشرفت و موفقیّت، هر انسانی را به حرکت وادار می کند (خامنه ای، 24 /06 /1376) و امید و پیروزی نیز در گرو صبر و پایداری و آمادگی همه جانبه است «کانَ حقًّا عَلَینا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ؛ همواره یاری کردن مؤمنان بر عهده ما حق و لازم است» (روم، 47). خداوند به مسلمانان وعده پیروزی داده و آنان را به پیروزی امیدوار کرده است.
در واقع، امید به نصرت الهی و آمادگی مستمر و همه جانبه در فرآیند انتظار، از عوامل اتگیزشی است؛ زیرا در کلام رهبری بزرگ ترین خاصیّت اعتقاد به مهدویت در میان شیعیان، امیدآفرینی است (خامنه ای، 14 /3 /1394) یا در روایات صبر و مقاومت در برابر مشکلات مسیر انتظار را برترین عبادت شمرده (ر.ک: ابن شعبه حرانی، 1404ق، ص 201) و پاداش عظیمی مثل محشور شدن فرد منتظر در زمره اهل بیت(ع) عنوان کرده اند (کلینی، 1407ق، ج8، ص 37). امیرالمؤمنین(ع) صبر را مایه پیروزی می داند «واستشعروا الصبر فانّه أدعی الی النّصر» (شریف الرضی، 1379، ص 51).
در مکتب شهیدسلیمانی نیز، یاس، خود باختگی و وارفتگی معنایی ندارد، بلکه با اعتقاد به آینده ای روشن و نگاهی امیدوارانه به سوی تشکیل جامعه آرمانی در حرکت است. امید به نصرت الهی و آمادگی مستمر همراه با ایستادگی در برابر دشمنان و مشکلات عاملی گرایشی در تثبیت مقاومت است؛ زیرا لازمۀ موفقیت و حرکت در هر کاری امید به پیروزی است. انسان با امید و توکل، دست به کاری بزند و قدم در راهی بگذارد، به طور قطع موفق می شود ؛ پس امید به فرج و برقراری عدالت و برچیده شدن ظلم، باعث تحرک و مبارزۀ ملت ها علیه دشمنان حیات و نشاط ملتهاست. در مکتب سردار دلها به شهادت تاریخ، خاطرات ایشان و دوستان ایشان این امر مملوس بوده است. به عنوان مثال ذکر خاطرات ایشان که مورد نصرت و امداد الهی شبهای عملیات از رسانه ملی چند ماهی قبل شهادتشان پخش شد می توان اشاره کرد (https: / /navideshahed. com /fa /news؛ https: / /www.iribnews.ir /fa /news).
پس، روح و جوهر اصلی انتظار، «مقاومت» و «صبر» است. کسی که منتظر تحقق یافتن هدف آرمانی است باید تا فرا رسیدن زمان پیدا شدن هدف و شکل گرفتن آرمان، پایداری و شکیبایی کند و تاب و توان را از دست ندهد (رضوانی، 1390، ص 90) و از سویی صبر با امید به نصرت الهی در هم تنیده شده اند؛ زیرا این امید به نصرت الهی و وعده الهی در گرو مقاومت و ثبات قدم در برابر دشمن است (سحرخوان، 1399، ص 117) این همان ارتباط دو سویه انتظار و مقاومت است.
5-3. تحلیل قرآنی انتظار و استقرار رفتارهای مقاومت
ماحصل عوامل بینشی وگرایشی در انتظار عوامل کنشی و رفتاری هستند که موجب استقرار رفتارهای مقاومت اسلامی در سطح جامعه می شوند که مهم ترین آن دفاع از مستضعفین و احیای حاکمیت حق است.
5-3-1. تأثیر احیای حاکمیت حق بر انتظار
یکی از کارکردهای اساسی انتظار فرج این است که فهم صحیح و قرائت درستی از دین ارائه می دهد. جامعه اسلامی را به سمت اهداف والای الهی و بر پایی تمدن نوین اسلامی رهنمون می شود. در این راستا تربیت نظام فکری شیعه در مدرسه اهل بیت(ع) بر اساس اصل اساسی انتظار بوده و آمادگی مستمر که بزرگ ترین فرهنگ سازی نوین شیعه در مبارزه با ظالمان و حاکمان طاغوت است، مستلزم استقرار رفتارهای مقاومت و احیای حاکمیت حق است (عرفان و فلّاح، 1393، ص 28). مبارزه با ستمگران که به پشتوانۀ زر و زور و تزویر و به قیمت استثمار و استعمار ملت ها و غارت ثروت های آنان، راه خدا را سد کرده و همواره با حق و عدل مقابله کرده اند، از ارزش های قرآنی و اسلامی است (محمودی خراسانی، 1389، ص 176). در واقع دفاع مستضعفان عالم یکی از اصول و مبانی دین اسلام است: «مُحَمَّدٌ رَسولُ اللَّه وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکفَّارِ رُحَماءُ بَینَهُم؛ محمّد فرستاده خداست و کسانی که همراه اویند، در برابر کفّار نیرومند و سرسخت و در میان خودشان مهربان اند» (فتح، 29). این آیه دلالت دارد بر اینکه سیرۀ مؤمنان با کافران شدّت و با مؤمنان رحمت است: «وَما لَکمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ؛ چرا در راه خدا و (در راه) مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شده اند، پیکار نمی کنید؟» (نساء، 75). این آیۀ شریفه تحریکی بر قتال و مبارزه با مستکبران است که با تعبیر استفهام آورده شده است؛ استفهامی که به یاد شنونده می آورد که قتالشان را که در راه خداست، فراموش نکنند» (طباطبایی، 1390، ج4، ص 416).
استقرار رفتارهای مقاومت یکی از رسالت های مکتب شهید سلیمانی است. وی رسالت نیروی قدس را استمرار رسالت رسول عظیم الشأن اسلام و اولیای معظم ایشان می داند. این رسالت همان مقابله با ظلم و دشمنان اسلام، ترویج اسلام و فرهنگ اسلامی، تجهیز مسلمانان از خودشان، دفاع از مستضعفان در برابر مستکبران و شکست مستکبران است (شیرازی، 1399، ص 78). این مکتب که مکتب جهاد و مبارزه در راه خداست، عمری در این مسیر حرکت کرد و از مظلومان ایران، لبنان، سوریه، عراق و یمن دفاع کرد و در این راه به شهادت رسید. این مطلب در سراسر زندگی و حضور او در جبهه های ایران، تبلور یافته است (رضایی اصفهانی، 1399، ص 17)؛ بنابراین در مکتب شهید سلیمانی، انتظار موجب استقرار رفتاری مقاومت اسلامی در اقشار مختلف ملت ها می شود و حاکمیت دین خدا و دفاع از مستضعفان عالم که از غایت های عملی مقاومت است، جزو آرمان های این مکتب است. هدف والای ایشان، ترویج اسلام و فرهنگ ناب اسلامی و حاکمیت دین مبین اسلام در سراسر جهان و دفاع از مظلومان عالم بود و استقرار این غایت ارزشمند، معلول اعتقاد ایشان به حاکمیت مصلح جهانی به اذن خدا و انتظار است.
عموم مسلمانان و شیعیان به طور ویژه منتظرند که عدل، علم، توحید، ایمان، برابری و برادری سراسر گیتی را فراگیرد و آن رهبری که وعدۀ ظهورش در قرآن و صدها احادیث معتبر وارد شده است، ظاهر شود و آیین توحیدی اسلام را در شرق و غرب جهان گسترش دهد و امت، حکومت، قانون و نظام واحد تمام افراد بشر را متحد سازد. تا امروز این فکر و این عقیده و ایمان عامل بقای شیعه و پایداری و استقامت او شده است (صافی گلپایگانی، 1365، ص 51). در واقع حاکمیت دین خدا و دفاع از مستضعفان عالم از عناصر رفتاری انتظار و از مطالبات و آرمان های مکتب مبین اسلام است که تأثیر بسزایی در استقرار اندیشۀ مقاومت اسلامی در جوامع اسلامی دارد.
نتیجه گیری
مکتب شهید سلیمانی برخاسته از اسلام ناب محمدی| و تربیت یافته در مکتب امامین انقلاب، دارای فرایندی از جنس مقاومت و ایستادگی و برایند انتظار است. نوشتار حاضر با بررسی های قرآنی و واکاویی هایی در سیر و سلوک فکری و رفتاری شهید سلیمانی، به نتایج قابل توجه و رابطه دو سویه ی انتظار و مقاومت دست یافته و ثابت کرده که مقاومت اسلامی، با عناصر بینشی و معرفتی مانند خدامحوری، ولایت مداری و شهادت طلبی، می تواند ایدئولوژی و آرمان خواهی را در اذهان منتظران ایجاد کند و با عناصر گرایشی و انگیزشی مانند عزّت طلبی و استکبار ستیزی، زمینه را برای تغییر وضعیت کنونی و پذیرش ساختارهای نو برای منتظران مصلح جهانی آماده سازد و با استقرار حکومت اسلامی و اقتدار و توان مند سازی جامعۀ اسلامی، تمدن نوین اسلامی را پایه گذاری کند. در واقع مقاومت زمینه ساز حرکت و مسیر انتظار است.
انتظار نیز از طریق اقناع، بینش و شناخت هایی مثل نیازمندی و اضطرار به حجت و امام می تواند انگیزۀ مقاومت را در اذهان و آحاد مردم ایجاد کند و از طریق احساسات و عواطفی مثل عدالت خواهی و امیدداشتن به نصرت الهی، مقاومت را تثبیت و نهادینه سازد و با دفاع از مستضعفان و نفی طاغوتیان و احیای حاکمیت حق رفتارهای مقاومت را در سطوح مختلف جامعه جایگزین و مستقر کند؛ به عبارت دیگر انتظار و امیدداشتن به ظهور منجی بشریت و تحقق مکتب ناب محمدی در تمام عرصه گیتی، علت حرکت و مقاومت جوامع اسلامی است.
فهرست منابع
* قرآن کریم
1. آلوسی، محمد بن علی. (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
2. ابن بابویه، محمد بن علی. (1362). الخصال (محقق: علی اکبر غفاری). قم: دفتر نشر اسلامی.
3. ابن بابویه، محمد بن علی. (1395). کمال الدین و تمام النعمه (محقق: علی اکبر غفاری). تهران: اسلامیه.
4. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی. (1404ق). تحف العقول عن آل الرسول. قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین.
5. ابن عاشور، محمدطاهر. (1420ق). التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
6. ابن عطیه، عبد الحق بن غالب. (1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دارالکتب.
7. ابن کثیر دمشقی اسماعیل بن عمرو. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. (ابن کثیر) (محقق: محمدحسین شمس الدین دار الکتب العلمیة). بیروت: منشورات محمدعلی بیضون.
8. ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
9. اسدی، حیدر؛ رجبی، هادی. (1396). نقش فرهنگ، مقاومت در امنیت داخلی جمهوری اسلامی. فصلنامه سیاست، (16)، صص 87 104.
10. بالادستیان، محمدامین؛ حائری پور، محمدمهدی و یوسفیان، مهدی. (1393). نگین آفرینش. قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج).
11. جصاص، احمد بن علی. (1405ق). احکام القرآن. بیروت: داراحیاء العربی.
12. جعفری، محدصابر. (1397). کارکردهای مهدویت در اصلاح و تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی در دوران غیبت. فصلنامه پژوهش های مهدوی، (24)، صص 7 36.
13. جلالیان، علیرضا. (1399). برای گمنامی مجاهدت می کرد، فصلنامه معراج اندیشه، (7)، صص 18-20.
14. جوهری، اسماعیل بن جماد. (1407ق). الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دارالعلم للملایین.
15. خامنه ای، سیدعلی. (24 /06 /1376). دیدار مسئولان مرکز جهانی علوم اسلامی با رهبر انقلاب، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n. ir /r02905
16. خامنه ای، سیدعلی. (12 /05 /1384). بیانات در مراسم تنفیذ حکم ریاست جمهوری، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /x53202
17. خامنه ای، سیدعلی. (08 /06 /1384). بیانات در دیدار رئیس جمهور و اعضای هیأت دولت، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /d47718
18. خامنه ای، سیدعلی. (27 /05 /1387). بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمه ی شعبان، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /t45065
19. خامنه ای، سیدعلی. (14 /03 /1391). بیانات در مراسم بیست و سومین سالگرد رحلت امام خمینی(ره)، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /h23423
20. خامنه ای، سیدعلی. (23 /07 /1391). بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n. ir /s90845
21. خامنه ای، سیدعلی. (23 /08 /1391). بیانات در چهارمین نشست اندیشه های اسلامی، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای https: / /b2n.ir /x29082
22. خامنه ای، سیدعلی. (27 /11 /1393). بیانات در دیدار اعضای ستادهای «کنگره شهدای امور تربیتی»، «کنگره شهدای دانشجو»، و «کنگره شهدای هنرمند» برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n. ir /h19878
23. خامنه ای، سیدعلی. (14 /03 /1394). بیانات در مراسم بیست و ششمین سالگرد رحلت امام خمینی(ره)، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /m99230
24. خامنه ای، سیدعلی. (14 /03 /1398). بیانات در مراسم سی امین سالگرد رحلت امام خمینی(ره)، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /a94697
25. خامنه ای، سیدعلی. (24 /08 /1398). بیانات در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامی، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n. ir /k09423
26. خامنه ای، سیدعلی. (18 /10 /1398). بیانات در جمع مردم قم: برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: / /b2n.ir /p27610
27. خامنه ای، سیدعلی. (27 /10 /1398). خطبه های نماز جمعه تهران: برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای https: / /b2n.ir /r78087
28. خامنه ای، سیدعلی. (21 /01 /1399). سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان(عج). برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای https: //b2n.ir/r28003
29. خامنه ای، سیدعلی. (26 /09 /1399). بیانات در دیدار دست اندرکاران مراسم سالگرد شهادت حاج قاسم سلیمانی و خانواده شهید سلیمانی، برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه ای، https: //b2n.ir /b13443
30. خانی، علی؛ محمدی، حمیدرضا. (1399). بازشناسی مؤلفه های مکتب شهید سلیمانی مبتنی بر بیانات امام خامنه ای مد ظله العالی، فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، (86)، صص 5-37.
31. دانشمندی، زهره؛ فریفته، هدایتی. (1399). مکتب سردار سلیمانی از نگاه برجسته جبهه مقاومت. مجله مطالعات دینی رساله، (56)، صص 9-47.
32. خمینی، روح الله. (1368). صحیفه نور. تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی(ره).
33. درزی کلایی، محمدرضا؛ آقاحسینی، علیرضا. (1391). تاثیر شهادت طلبی از دیدگاه امام خمینی(ره) در تغییر مفهوم قدرت از منظر تئوری سازه انگاری. فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، (31)، صص 91-106.
34. دهخدا، علی اکبر. (1373). لغت نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
35. رضایی اصفهانی، محمدعلی. (1399). «مبانی و اصول قرآنی مکتب شهید سلیمانی. نشریه قرآنی کوثر، (67)، صص 5-22.
36. رضوانی، علی اصغر. (1390). موعود شناسی و پاسخ به شبهات. قم: جمکران.
37. زبیدی، محمدمرتضی. (1428 ق). تاج العروس فی شرح القاموس. بیروت: دارالکتب العلمیه.
38. سحرخوان، محمد. (1399). راهبردهای مقاومت در دوره انتظار از منظر قرآن کریم. فصلنامه تخصصی قرآن و حدیث، (2)، صص 166- 191.
39. سلیمیان، خدامراد. (1392). بررسی مفهوم انتظار در فرهنگ مهدویت، http //www.isca. ac. ir.
40. سیدقطب، ابراهیم حسین. (1412ق). فی ظلال القرآن. قاهره: دارالشروق.
41. شریف الرضی، محمد بن حسین. (1379). نهج البلاغه، (مترجم: سیدکاظم ارفع). قم: انتشارات فیض کاشانی.
42. شیرازی، علی. (1399). شاخص های مکتب شهید سلیمانی. قم: انتشارات خط مقدم.
43. صافی گلپایگانی، لطف الله. (1365). انتظار عامل مقاومت و حرکت. قم: بنیاد بعثت.
44. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن (مترجم: محمد باقر موسوی). بیروت: مؤسسه اعلمی للمطبوعات.
45. طبرسی، ابو علی فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن (چاپ سوم). تهران: انتشارات مرتضوی.
46. طنطاوی، محمد سید. (1997م). التفسیر الوسیط للقرآن الکریم. قاهره: نهضه مصر.
47. عرفان، امیر محسن؛ فلاح، محمد علی. (1393). نقش تبیین گفتمان انتظار در مهندسی فرهنگ مقاومت. فصلنامه انتظار موعود، (47)، صص 7-31.
48. غلامرضایی، قاسم. (1398). سلیمانی مکتب مقاومت اسلامی. نشریه کیهان فرهنگی، (396)، صص 50-51.
49. فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
50. قرائتی، محسن. (1388). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.
51. کاشفی، محمد رضا. (1384). تاریخ تمدن اسلامی. قم: انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی.
52. کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. تهران: طه اسلامیه.
53. کیانی، حسین؛ میرقادری، سیدفضل الله. (1391). بن مایه های ادبیات مقاومت در قرآن. فصلنامه ادبیات دینی، ش1، صص 69-97.
54. گودرزی، محسن و همکاران. (1396). طراحی الگوی استکبارستیزی جمهوری اسلامی ایران از منظر قرآن. فصل نامه مطالعات دفاعی، (69)، صص 307-336.
55. مجلسی، محمدباقر. (1403 ق). بحارالانوار. بیروت: بی نا.
56. محمدی، محمدعلی. (1399). مولفه های نقش آفرین فرهنگ جهادی در تقویت مقاومت اسلامی در سپهر اندیشه آیت الله خامنه ای. فصل نامه پژوهش های انقلاب اسلامی، (33)، صص 91 111.
57. محمودی خراسانی، محمد. (1389). عوامل اقتدار ملی. قم: کتاب آشنا.
58. مصطفوی، حسن. (1368). تحقیق فی الکلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
59. مطهری، مرتضی. (1370). فطرت. تهران: انتشارات صدرا.
60. مطهری، مرتضی. (1377). مجموعه آثار. تهران: انتشارات صدرا.
61. مطهری، مرتضی. (1381). شهید. تهران: انتشارات صدرا.
62. معین، محمد. (1381). فرهنگ فارسی معین. تهران: ادنا.
63. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان. (1382). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
64. میرترابی، زهره؛ بهروزی لک، غلامرضا. (1396). جایگاه و کارکرد اضطرار به حجت در فرهنگ انتظار. فصل نامه علمی پژوهشی انتظار موعود، ش58، صص 23 43.
65. نعمانی، محمد بن ابراهیم. (1397). الغیبة. (محقق و مصحح: علی اکبر غفاری). تهران: نشر صدوق.
66. هدایتی، احمدرضا. (1393). آشنایی اجمالی با مفهوم مکتب. وبگاه شخصی. (www. rahtoosh. com).
67. یوسفی مقدم، صادق. (1399). جایگاه و اهداف مقاومت از دیدگاه مفسران با تاکید بر آیات جهاد. علوم سیاسی، (91)، صص 58 75.
68. http: //navideshahed.com /fa /news
69. http: //www. iribnews. ir /fa /news
70. http: // rasekhoon.net /article /show
71. http: //shabestan.ir /detail /News /1010744
منبع : دوفصلنامه جامعه مهدوی» پاییز و زمستان 1400
ارسال نظر